تحولات فرهنگی تهدید هستند یا فرصت؟
جهان امروز شاهد عظیم‌ترین تحولات تاریخی است که هرگز در تاریخ بشر دیده نشده است. کوچک شدن جهان و همسایگی کشورهای دوردست و آزادسازی انسان امروز از تقید زمان و مکان در طول تاریخ سابقه نداشته است. کشورها و یا به عبارت دقیق‌تر دولت‌ها و ملت‌ها در جهان متغیر کنونی وارد فضایی شده‌اند که اقدامات و فعالیت‌های‌شان به طور اجتناب‌ناپذیری تحت تأثیر تحولات فرهنگی موجب می‌شود که اعضای فرهنگ های گوناگون، جامعه‌ای را که به نظر می‌رسد همه با هم در آن زندگی می‌کنند، کاملا متفاوت از همدیگر تجربه کنند.
با سایت روانشناسی ویکی روان همراه باشید.
فهرست موضوعات بررسی شده
بررسی اهمیت تحولات فرهنگی
در واقع با رشد تفکیک یافتگی نقش‌های اجتماعی، وابستگی متقابل اعضای اجتماعی به یکدیگر افزایش می‌یابد.
امروزه، جوامع بیش از هر دوره‌ای در معرض تغییر و تحولات فرهنگی هستند، به نحوی که بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی بر این باورند که ترکیب و همگرایی فناوری‌های ارتباطی و تجدید ساختار نظام سرمایه‌داری در دهه‌های اخیر، سبب گشایش مرحله تازه‌ای در جوامع بشری شده است.
مرحله‌ای که با اصطلاحاتی نظیر جامعه فرا‌صنعتی دانیل بل، جامعه شبکه‌ای مانوئل کاستلز و جامعه اطلاعاتی توصیف و تبیین شده است. همچنین جهان امروز را عصر ارتباطات، عصر اطلاعات، عصر الکترونیک، انقلاب ارتباطات یا انقلاب اطلاعات نامیده‌اند.
در چنین فضایی، رشد ابزارهای انتقال اطلاعات و مبادله افکار و عقاید از قبیل روزنامه، رادیو و تلوزیون و… از شتاب چشم‌گیری برخوردار است.
این ابزارها در راه پیشرفت زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نقش بسیاری ایفا می‌کنند. جهان در تمام طول قرن بیستم با موضوع اشاعه رسانه‌های جمعی مواجه بوده است.
این امر نگرانی‌های بسیاری را میان سیاست‌مداران، مربیان، رهبران دینی و… و پدر و مادرها به وجود آورده است. بر این مبنا همواره این پرسش‌ها مطرح بوده است که این وسایل نوین ارتباطی آیا رفتارهای ناسازگار با هنجارهای اجتماعی را عمومیت نمی‌دهند؟
آیا خودگرایی را به جای ارتباط با دیگران تقویت نمی‌کنند؟ آیا شکاف میان نسل‌ها را گسترده‌تر نمی‌کنند؟ آیا تهدیدی برای هویت ملی و قومی جوامع نیستند؟ آیا منجر به تحولات فرهنگی گسترده نمی‌شوند؟
انزوا در گسترش شبکه‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی نیز که در ابتدا نقش‌های محدودی داشتند به تدریج تبدیل به پایگاه خبری، اطلاع‌رسانی و حتی رسانه‌ای شدند.
گسترش وسایل نوین ارتباط جمعی و کاربرد بیش از پیش آنها نگرانی‌های متعددی را در عرصه حیات اجتماعی به وجود آورده است.
مسائلی از قبیل ایجاد انزوای اجتماعی در افراد، بروز اختلافات خانوادگی و… در سطح کشورها مطرح شده است. در این شرایط این پرسش مطرح است که آیا جامعه‌گرایی مجازی، عامل تضعیف همبستگی‌های اجتماعی نخواهد شد؟
با نگاهی به یک مثال شاید بتوان موضوع را بهتر درک کرد. از جمله آداب ایرانیان دید و بازدیدهای بستگان و آشنایان است.
شاید در سال‌های اخیر این رسم همانند گذشته شدت و قوت نداشته و در خیلی موارد افراد به جای دیدارهای حضوری به ارتباطی مجازی بسنده می‌کنند.
می‌دانیم هر بار در جهان وقتی پدیده تازه‌ای اشاعه می‌یابد عده‌ای از این فنون تازه، اظهار ترس و نگرانی می‌کنند و عده‌ای دیگر نیز در گروه دوستداران این فنون تازه قرار می‌گیرند.
در مثال فوق نیز همین امر جریان دارد. گروهی نگران از روابط مجازی هستند و تأکید بر پیامدهای منفی آن دارند و عده‌ای نیز از آن استقبال کرده و تا می‌توانند روابط مجازی را جایگزین روابط حقیقی می‌کنند.
بنابراین ورود و گسترش استفاده از ابزارهای نوین، منجر به تحولات فرهنگی خواهد شد.
هجوم هنجار و تحولات فرهنگی گسترده
تحولات فرهنگی به میزان درخور توجهی بر اثر اشاعه فرهنگ یعنی پخش عناصر فرهنگی از جامعه‌ای به جامعه دیگر تحقق می‌یابد.
از اشاعه وقتی سخن می‌گوییم که مردمان فرهنگ‌های مختلف به صورت خصمانه یا دوستانه در تماس قرار می‌گیرند، خواه این تماس مستقیم باشد خواه از طریق ابزار و وسایلی که دخالت در امور دیگری را ممکن می‌سازند.
در هر حال اشاعه، جریانی مکانیکی نیست. هر جامعه‌ای بسته به این که عناصر جدید با فرهنگ پذیرنده سازگار هست یا نه، ممکن است عناصر فرهنگی جدید را بپذیرد یا طرد نماید.
بنابراین با اشاعه ابزارهای نوین ارتباطی به ایران، هنجارها و ارزش‌های دیگری نیز به همراه ابزارها وارد جامعه می‌شوند. حال ممکن است که هنجارهای اشاعه یافته با هنجارهای جامعه پذیرنده در تعارض قرار بگیرند.
در این صورت، هم امکان دارد نسل جدید این هنجارها را طرد کرده و همچنان به هنجارهای جامعه خودی پایبند بمانند و هم امکان دارد که هنجارهای جدید پذیرفته و بعد از مدتی جایگزین هنجارهای بومی گردند.
از جمله عوامل مهم اثرگذار بر جهت و سوی این فرایند می‌توان به هویت فرهنگی اشاره نمود.
هویت فرهنگی
هویت فرهنگی شامل خصوصیات رفتاری به نسبت همگنی در یک جامعه بشری است. این خصوصیات رفتاری در شیوه زندگی، نظام‌های ارزشی، شیوه‌های تولید، روابط اجتماعی و سرانجام در تولید فکری و هنری بازتاب پیدا میکند.
بنابراین ابزارهای اشاعه یافته باعث تغییر در معانی ذهنی مشترک کنشگران می‌شوند و در اثر تغییر این معانی، شاهد تغییر در رفتارهای کنشگران در عرصه جامعه خواهیم بود.
در مثال ذکر شده در مراسم نوروز کم کم مردم به جای توقع داشتن برای دید و بازدیدهای نوروزی، تبریک‌های مجازی را می‌پذیرند و رفت و آمدها را ویژه کسانی می‌نمایند که تمایل فردی به انجام آن دارند.
همان گونه که بسیاری از رسوم دیگر نیز به روابط مجازی تقلیل یافته است.
این معنای جدید باعث شکاف نسلی بیشتر شده و با هویت فرهنگی ایرانیان سازگاری کمی دارد اما اگر توسط نسل جدید و نسل‌های آتی پذیرفته شود جایگزین هنجارهای قبلی خواهد شد.
ابزارها هر روز توسعه و گسترش بیشتری می‌یابند و به واسطه اشاعه در همه جای جهان پراکنده می‌گردند. همان گونه که ذکر آن رفت این ابزارها مکانیکی نیستند بلکه همراه خود، ارزش‌ها و هنجارهای کشور مبدا را به همراه دارند.
بنابراین اگر بخواهیم دچار چالش عمیق فرهنگی نشویم، و دچار تحولات فرهنگی گسترده نشویم، به نظر می‌رسد تقویت هویت فرهنگی راه مناسبی باشد.
آگاهی از شیوه زندگی گذشتگان و اقوام گوناگون ایران زمین، شیوه‌های تولید، اعتقادات و باورها و آداب و رسوم گذشتگان و سپس احترام و پاسداشت آنها.
ترویج مراسم ملی ایرانی مانند نوروز، شب چله و… و همچنین شناساندن مراسم و آیین‌های اقوام مختلف ایرانی، شناساندن و گسترش موسیقی‌های محلی ایرانی و… از جمله فعالیت‌های یاری‌رسان در این امر است که در این صورت خیلی از پیامدهای چالش‌برانگیز در عرصه فرهنگ قابل کنترل خواهند بود.
امروزه پرداختن به آداب و رسوم اصیل ایرانی جهت تقویت هویت فرهنگی ایرانیان یک ضرورت است؛ امری که شاید سال‌ها از آن غفلت ورزیده‌ایم. در این رابطه مهاتما گاندی رهبر فقید هند تعبیر زیبایی دارد:
«من پنجره‌های اتاقم را به روی وزش بادهای تمدن غرب و شرق باز خواهم گذاشت اما هرگز اجازه نخواهم داد که این بادها مرا با خود ببرد»
دکتر محمد شاپوری
جامعه‌شناس و استاد دانشگاه
عالی بود دکتر جان،ممنون??